مقدمه

تهران تا قبل از آنکه مورد توجه شاه طهماسب صفوي قرار گيرد و حصاري بر دور آن کشيده شود، دهي با هزار نفر جمعيت بود. در زمان حکومت قاجار، جمعيت شهر تهران 15 هزار نفر ذکر شده که از اين تعداد 3 هزار نفر را نظاميان تشکيل مي­دادند. در سال 1274، جمعيت تهران را 147256 نفر نوشته ­اند. در دوره پهلوي و جمهوري اسلامي آمار مختلفي از جمعيت تهران اعلام شده که در جدول 1 نشان داده شده ­است.
با توجه به روند افزايش جمعيت در تهران عملاً شتاب جمعيت براي تبديل شدن به يک کلانشهر از ابتداي حکومت پهلوي (حدود سال 1300 شمسي) شروع و طی مدت 40 سال بالغ بر ده برابر (يعنی حدود 2 ميليون نفر در سال 1340) شد. جمعيت تهران در 40 سال بعد نيز (1340-1380) به 7 ميليون نفر رسيد. در حال حاضر جمعيت تهران بيش از 7/7 ميليون نفر مي باشد. اگر چه شتاب افزايش جمعيت طی مدت 40 سال اخير به مراتب کمتر از دوره 40 سال قبل از آن بوده ولي جمعيت خالص اضافه شده در اين دروه بيش از 5 ميليون نفر می­باشد که اين امر پيامدهاي اقتصادي – اجتماعي و همچنين زيست­محيطي بسيار گسترده­ای داشته­ است. بر اساس شش دوره سرشماري انجام شده، جمعيت تهران طي سال­هاي 1335 تا 1385 حدوداً 5 برابر شده­است. اين رشد در شهرهاي اطراف تهران به مراتب بيشتر از شهر تهران بوده به­طوري که رشد شهر تهران طي دهه­های اخير کاهش يافته و بر جمعيت پيرامون آن افزوده شده­است. جدول 2، جمعيت عمده ­ترين شهرهاي استان تهران و نرخ رشد آن­ها را از 1335 تا 1385 نشان مي­دهد.

  روند تحول جمعيت مناطق

اطلاعات موجود نشان می‌دهد که روند جمعيت پذيري مناطق شهر تهران در فاصله زماني 1355 تا 1385 به يک ميزان نبوده است. ويژگيهاي جمعيت­پذيري مناطق شهري کلانشهر تهران طي سی سال گذشته عبارتند از: 

• مناطق مرکزي شهر در طي اين دوره عمدتاً جمعيت خود را از دست داده و مناطق حاشيه شهر جمعيت بيشتري را جذب کرده­اند. اين امر موجب انتقال ثقل جمعيت از مرکز به پيرامون شده به­طوری که رشد جمعيت مناطق 6، 20،13 و 14 منفي بوده و منطقه 4 بالاترين سهم جمعيت و منطقه 22 بالاترين رشد جمعيت را داشته­اند.
• مناطق حاشيه­اي شهر که طی سال­های 65 – 1355 بين ۳ تا ۷ درصد رشد جمعيتي داشتند، در دروه 75 – 1365  با اشباع و کاهش رشد جمعيت (بين 1 تا 5 درصد) مواجه شده­اند. اين امر متأثر از افزايش شديد قيمت زمين در اين مناطق طی دوره بعد از انقلاب اسلامی بوده­است. در واقع ارزان­قيمت بودن اراضي در مناطق حاشيه­اي طی سال­هاي قبل از انقلاب اسلامی، محرک اصلي تفکيک املاک و جمعيت پذيري آنها بود که در دوره بعد از پيروزی انقلاب اسلامی و به دليل ارايه امکانات خدماتی مورد نياز و افزايش قيمت آن، تفاوت­هاي عمده در قيمت زمين مناطق در مقايسه با ساطر مناطق شهر تهران از ميان رفت.
• روند خروج جمعيت از مناطق مرکزي شهر تهران (مناطق 9، 10، 11، 12، 16، 17) که در دوره اول با شدت زيادي روي داده­، در دوره­هاي بعدي تعديل شده­است.
• روند نوسازي بافت­هاي فرسوده در چند سال اخير سبب شد تا ساکنان اين­گونه مناطق از آن خارج نشده و رشد منفي جمعيت در آن متوقف شود.

شکل 1-2.  تراکم جمعیت در یکی از مسیرهای منتهی به بازار

شکل 4-2  پل حکیم چمران