مقدمه:

اصطلاح كيفيت زندگي در متون نظري و تجربي كنوني بسيار مورد توجه قرار گرفته و مطالعات متعددي در اين زمينه انجام شده­است. اين در حالي است كه تعريفي استاندارد از كيفيت زندگي و يا تعريفي كه مورد پذيرش عام قرارگيرد، ارايه نشده­است. به­هر حال، كيفيت زندگي از ديدگاه­هاي مختلفي (ذهني، عيني و يا تركيبي از اين دو) و با به­كارگيري شاخص­هايي كه نشان­دهندة اين پديده باشند، مورد بررسي قرار می­گیرد. معمولاً شاخص­هايي مانند اميد به زندگي، نرخ با سوادي، نرخ مرگ و مير و نظاير اين­ها، طي ساليان گذشته به عنوان شاخص­هاي نشان­گر برای كيفيت زندگي به­كار گرفته شده­اند. امروزه مشخص شده كه هيچ يك از اين شاخص­ها، به تنهايي معيار خوبي براي اندازه­گيري كيفيت زندگي نيستند و كيفيت زندگي، در واقع يك متغير تركيبي است و از طريق ميان­كنش ابعاد مختلف تشكيل­دهنده آن تعيين مي­شود.  تغييرات در سطح درآمد مردم، شرايط زيست آن­ها از قبيل مسكن، شرايط بهداشت و سلامت، محيط زيست، ايمني، امنيت، رضايت از زندگي خانوادگي، روابط اجتماعي و متغيرهاي مشابه ديگري كه به شكل پيچيده­اي با يكديگر در تعامل هستند، كيفيت زندگي و تغييرات آن را تعيين مي­كنند.
ارزیابی کیفیت زندگی در نواحی شهری به ابزار تحقیقاتی ضروری در شهرهای معاصر برای پشتیبانی از برنامه­ریزی­ها و مدیریت شهری تبدیل شده­است. این مطالعات، وظایف کلیدی از قبیل آگاه کردن شهروندان، گروه­های اجتماعی و سیاستگذاران از روندهای کیفیت زندگی را بر عهده دارند. نتايج مطالعات کیفیت زندگی می­تواند به ارزیابی سیاست­ها، تدوین استراتژی­های مدیریت و برنامه­ریزی شهری کمک کرده و درک و اولویت­بندی مسائل اجتماع را برای برنامه­ریزان و مدیران شهری به منظور ارتقاي کیفیت زندگی شهروندان تسهیل سازد. اصطلاح كيفيت زندگي با مفاهيم ديگري چون تندرستي، رفاه، سطح زندگي، نحوة زندگي، رضايت­مندي از زندگي و خوشحالي به طور متناوب به كار گرفته می­شود.
مطالعات نشان مي­دهند كه كيفيت زندگي به دو نوع عامل بستگي دارد: عوامل بيروني يا عيني و عوامل دروني يا ذهني. معيارها يا عوامل عيني، به طوركلي استاندارد زندگي افراد را نشان مي­دهند و عوامل يا معيارهاي ذهني برداشت خود افراد از نحوة زندگي خود در مقايسه با استانداردهاي ضمني را بازگو مي­كنند. البته بحث­هاي زيادي در مورد اين­كه آيا براي مطالعات كيفيت زندگي لازم است هر دو عامل عيني و ذهني بكار برده شوند، و يا اين­كه ضريب اهميت نسبي هر يك از اين عوامل در كيفيت زندگي چقدر باشد، وجود دارد. بررسي مطالعات انجام شده در زمينة كيفيت زندگي مشخص می­سازد كه برخي از اين مطالعات فقط از عوامل ذهني، برخي ديگر فقط از عوامل عيني و برخي از تلفيقي از اين دو عامل در مطالعات خود استفاده كرده­اند.
در مطالعه حاضر از معیارهای عینی برای سنجش کیفیت زندگی در سطح نواحی مختلف شهر تهران استفاده شده­است. بدین ترتیب که ابتدا شاخص­های نشانگر کیفیت زندگی از مرور بر متون و تجربیات مرتبط استخراج شده و پس از انطباق آن­ها با شرایط شهر تهران و بررسی قابلیت دسترسی به اطلاعات این شاخص­ها در سطح نواحی در شهر تهران، شاخص­های نشان­دهنده کیفیت زندگی انتخاب شده­اند. برای بررسی ابعاد مختلف کیفیت زندگی، ابتدا شاخص­های نشانگر خدمات و تسهیلات شهری در سطح نواحی شهر تهران با استفاده از روش تحلیل خوشه­ای به 5 گروه کاملاً مناسب، مناسب،  تاحدودی مناسب، نامناسب و کاملاً نامناسب، طبقه بندی شدند.
به منظور بررسی و سنجش ابعاد مختلف کیفیت زندگی از روش تحلیل عاملی استفاده گردید. در این روش 27شاخص نشانگر ابعاد مختلف کیفیت زندگی (بنگرید به جدول 1) به چهار عامل که هر یک از این عوامل، بُعدی از کیفیت زندگی را نشان می­دهند، تبدیل شدند:

1. دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری
2. کیفیت قلمرو اجتماعی
3. کیفیت مسکن
4. کیفیت محیط زیست

 دسترسي به خدمات آموزشي

خدمات آموزشی شامل مهد کودک، مدارس ابتدایی، مدارس راهنمایی، دبیرستان، مدارس استثنایی و دانشگاه ها می باشد. نتایج بدست آمده از دسترسی به خدمات مختلف آموزشی در نواحی مختلف شهر تهران (با بکار گیری روش تحلیل خوشه ای) نشان می دهدکه:
  توزیع فضایی مهد کودک و در نتیجه دسترسی به مهد کودک در تهران در اکثر نواحی آن بسیار مناسب است و فقط در 3 ناحیه از 117 نواحی آن (واقع در مناطق 19و 18 و 22) دسترسی مناسبی به مهد کودک وجود ندارد.
  به لحاظ تراکم مدارس استثنایی بخش های مرکزی شهر و به خصوص نواحی موجود در مناطق 6، 10 ، 11، 12 و 16 دارای بیشترین تراکم می باشند.
  توزیع فضایی مدارس ابتدایی، به جز نواحی واقع در مناطق 21و22 و بخشی از منطقه 18 نسبتاً مناسب بوده و دسترسی به مدارس راهنمایی و دبیرستان، به استثنای دو ناحیه از منطقه 22، بسیار متناسب است.  
  بیشترین ميزان دسترسی به دانشگاه در بخش های شمالی و مرکزی شهر (مناطق 1،3 ،6 و7 ) قابل مشاهده است.
هرچند دسترسی به مدارس راهنمایی و دبیرستان، مهدهای کودک و مدارس ابتدایی، به ترتیب دارای توزیع مناسب تری نسبت به سایر خدمات آموزشی در شهر تهران است، در مجموع توزیع فضایی امکانات و تسهیلات آموزشی در شهر تهران بسیار مناسب می باشد و به جز یک ناحیه در منطقه 22 که تراکم مسکونی پایینی دارد و دو ناحیه در مناطق 18 و 19، دسترسی به خدمات آموزشی در  بقیه نواحی شهر تهران در حد بسیار مطلوبی است.